ISAAC NEWTON'UN BORSA HİKAYESİ: GÜNEY DENİZ ŞİRKETİ BALONU
SIR ISAAC NEWTON (1643 – 1727)
“Gök cisimlerinin hareketlerini kolaylıkla hesaplayabiliyorum ama insanların ve borsanın çılgınlıklarını asla!"
Öncelikle o dönemin tarihsel gelişimine kısaca değinelim. İspanya kralı II. Philip'in amiral Santa Cruz komutasında İngiltere'nin istilası için 1580'de oluşturmaya başladığı namı diğer "Yenilmez Armada" filosuyla 8 yıl sonra 1588'de (30.000 asker ve 130 gemilik bir filo ile) kendisinden sayıca ve de teknolojik olarak üstün olan İngiliz donanması tarafından yok edilmişti.
İngiliz donanması küçük gemilerden oluşsa da etkinlik açısından çok önemli bir avantajı vardı. İspanyollar deniz savaşlarında genellikle düşman gemisine bordalayarak/yanaşarak göğüs göğüse mücadele ederlerdi.
Oysa İngilizler küçük ama hızlı gemilerinin her iki yanında dizili sıralı toplarla salvo atışları yaparak düşman gemilerinin aralarından ani ve hızlı manevralarla geçtikleri gibi yine orta ve uzun mesafeden seri top atışlarıyla savaşta üstünlük sağlıyorlardı.
Önceden korsan olan İngiliz Amirali Sir Francis Drake'in kabiliyeti, İspanyol donanması amirali Santa Cruz 'un zamansız ölümü ile kral tarafından yerine seçilmiş aslında bir denizci bile olmayan Medina Dükü Sidonia'nın yanlış kararları, Atlantik fırtınaları, açlık ve hastalıkların da yenilgide büyük payı olmuş ve "Yenilmez Armada" nihayetinde yenilmiştir.
Şimdi neden Newton'dan yaklaşık 2 asır önce gelişen bu tarihi olaylara değindik diye sorabilirsiniz. Çünkü dünya hakimiyeti mefkuresi özellikle deniz savaşlarıyla yenilgiye uğrayan İspanya'dan galip gelen İngiltere'ye yavaş yavaş geçmeye başlamıştı.
Bu duruma ek olarak 1701-1714 yılları arasında süren İspanyol Hanedan Savaşları ve artan iç karışıklıklar sonunda İngiltere, 1713 Utrecth Anlaşmasıyla Güney Amerika’daki İspanyol sömürgeleri ile ticaret hakkını elde etmiş ve bu anlaşma döneminin "Güneşi Batmayan Ülke" olarak anılacak İngiltere’nin yükselişinin önemli bir dönüm noktasını olmuşturmuştu.
Aryıca Bkz: Trafalgar Muharebesi , Horatio Nelson (Nelson's Touch)
GÜNEY DENİZ ŞİRKETİ (SOUTH SEA COMPANY)
İşte bu noktada tarihin akışına etki edecek olan Güney Deniz Şirketi, İngiliz devletinin de yardımlarıyla, Güney Denizi’nde, devlet teşekkülü bir tekel yaratma niyeti güdülerek 1711 senesinde İngiltere’de kurulmuştu. Böylelikle bu şirket sayesinde, Güney Amerika kolonileri arasında yapılacak ticaret tekelde tutulmuş olacak ve sömürge faaliyetleri hızlı bir şekilde devam edecekti ki böyle de oldu.
Güney Amerika’da olduğu varsayılan yüksek miktardaki altın gibi değerli madenlere dair söylentiler halk arasında sıklıkla konuşuldukça (hype) pek çok insanın da şirket hisselerine olan ilgisi artıyordu. Üstelik bunun yanı sıra dönemin İngiliz hükümeti de halkını Güney Denizi Şirketi’nin hisselerini almaya teşvik ediyordu.
Tüm bu gelişmelerin ardından Güney Deniz Şirketi’nin hisse fiyatı (2021'deki meşhur #meme (şaka) tokenleri olan #dogecoin, #shiba vb. kadar yükselemese de) 1720 senesinin Ocak ayında 128 pound’dan, aynı senenin Ağustos ayına kadar katlanarak 1000 pound’a kadar yükselmişti.
Hükümet, insanları şirketin hisselerini almaya teşvik ederken, şirket de kendi hisselerini alıp satıyor, tabiri yerindeyse keriz silkeleme operasyonları yapıyordu. Bir an önce ve de daha fazla para kazanma dürtüsüyle yola çıkan yeni (küçük) yatırımcılar, Güney Amerika’daki yerlilere yünden elbise satarız ve onlar da bize bulyon bulyon altın verirler diye düşünüyorlardı.
Fakat kazın ayağı öyle değildi. Akabinde şirketin hisseleri panikle oluşan bir kaos ortamında hızlıca satılmaya başlandı.
Bu durumu ilk fark edenler ise (çoğu zaman olduğu gibi) şirketin idarecileri oluyordu ve tabii ki bu tarihi fırsatı değerlendirip hisseleri açığa satmaya başlıyorlardı. Akabinde şirketin hisseleri 31 Ağustos 1720’de 775 pound, Ekim’de 290 pound, Kasım ayında ise 150 pound’a kadar gerilemişti. Bu olaydan sonra Güney Denizi Şirket Balonu, ilk hisse senedi balonu olarak tarihe geçmişti.
1718-1721 yılları arasındaki Güney Deniz Şirketi hisse senetlerinin fiyat grafiği
Yaşanan bu çılgınlık sadece Güney Denizi Şirketi’ni değil, tahmin edilebileceği gibi şirketin yatırımcılarını da büyük ölçüde zarara uğrattı. Çok para kazanmak umuduyla borçlanarak hisse alan pek çok kişi büyük zararlara uğramıştı. Kayba uğrayanların çoğunluğunu (ki çoğu zaman olduğu gibi) küçük yatırımcılardı.
Aynı zamanda İngiliz ekonomisi de büyük bir darbe aldı. İşin ilginç tarafıysa şirket bu krizden sağ çıkmayı başardı ve 1850 yılına kadar varlığını sürdürmeye devam ettirdi. Önlem olarak hükümet, çıkarılan yasa ile halka arzları yasaklamıştı. Fakat İngiltere finans sistemi bu durumdan büyük yara da almıştı.
Öte yanda dünyanın gelmiş geçmiş en zeki insanları arasında yer alan ünlü fizik & gök bilimci, Genel Çekim Yasalarını bulan, Kalkülüs‘ü icat eden bir dahi bile, kalabalık yığınların ardından gidip sürü psikolojisinin etkisinde kalarak bir şirketin önemli hissedarları arasında yer alıp parasının çoğunu kaybedebilirdi ki, Newton abimizin başına gelen de buydu tam olarak.
Özellikle balonun şişmeye başlamasından bir süre önce şirkete ilk yatırımını yapan Newton, ilk yatırımından kâr elde edince daha yüksek miktarlarda hisse almaya devam etti. Balon patlayınca da o zamanın değeriyle 20.000 pound'luk (bu günün parasıyla tahminen 4.000.000 $) yatırımının çoğunu kaybetti.
Newton’un kaybının bu denli büyük olmasının sebebi de balonun patlama seviyesine yaklaştığı noktalarda alımlarını artırmasıydı. Bu büyük kayıptan sonra Newton "South Sea" sözcüklerinin yanında telaffuz edilmesini adeta yasaklamıştı.
Demem o ki diyelim o dönem Newton'un yakın dostusunuz ve alay ederek bu olayı Newton'un yanında anlatıyorsunuz ve sonra Newton sizi bir daha ne arayıp ne de soruyor. :)
Warren Buffet'ın hocası Benjamin Graham'ın şu sözünü hatırlatmakta fayda var: "Yatırımcının en büyük sorunu hatta en kötü düşmanı kendisidir."
Keza Kripto Para piyasasındaki dönemsel ani düşüşleri ve çıkışları, "Güney Denizi Balonu" ve "Lale Balonu" örneklerine benzeten bir çok uzman kişi de görürsünüz.
Aslolan, Güney Deniz Şirketi faciasından sonra son 300 yılda yaşananlara ek olarak insan psikolojisine dair pek bir şey değişmemiş olduğudur. Çünkü insanların hırsı, korkusu, aç gözlülüğü ve sürü psikolojisi günümüzde de geçerliliğini korumaktadır.
Faydalanılan Kaynaklar:
1. Akıllı Yatırımcı - Benjamin Graham,Epsilon Yayınları,2014
2.https://www.investopedia.com/features/crashes/crashes3.asphttp://www.openculture.com/2018/01/how-isaac-newton-lost-3-million-dollars-in-the-south-sea-bubble-of-1720-even-geniuses-cant-prevail-against-the-machinations-of-the-markets.html
3.https://www.businessinsider.com/isaac-newton-and-the-south-sea-bubble-2013-4
(Güney Deniz Şirketi Balonu - Grafik)
4.https://www.openculture.com/2018/01/how-isaac-newton-lost-3-million-dollars-in-the-south-sea-bubble-of-1720-even-geniuses-cant-prevail-against-the-machinations-of-the-markets.html
5.Olağanüstü Kitlesel Yanılgılar ve Kalabalıkların Çılgınlığı-Karışıklığın Karmaşası (Yazar: Charles Mackay , Joseph De La Vega, Çevirmen: Ali Perşembe , Levent Cinemre)
Pruvanız neta, rüzgarınız kolayınıza olsun! #vucaborsa
Taşkın AKGÜL
https://twitter.com/taskinakgul